ΚΑΤΕΡΙΝΑ Ι. ΑΝΕΣΤΗ
18/04/2023
Γιατί η χώρα μας δεν μπόρεσε ποτέ να χωρέσει, να συμφιλιωθεί με το έργο και τον μύθο του Αλέξανδρου Ιόλα, όπως πραγματικά του άξιζε; Γιατί ο γκαλερίστας που ανακάλυψε τον Γουόρχολ, κυκλοφορούσε με μακριές γούνες και έγινε τόσο σημαντικός όσο οι καλλιτέχνες, παραμένει ένας άνθρωπος-νησί στην Ελλάδα;
Υπάρχει ένα διαρκές, βαθιά σαρκικό και ατόφια καλλιτεχνικό μυστήριο που εξακολουθεί να περιβάλλει τον Αλέξανδρο Ιόλα. Τον Αλεξανδρινό χορευτή και στη συνέχεια γκαλερίστα που μαγνήτισε τις δυτικές μητροπόλεις και καθόρισε σε σημαντικό βαθμό αυτό που είναι σήμερα η Σύγχρονη Τέχνη. Από τη συναναστροφή με τους αδιανόητα πλούσιους φιλότεχνους και τα αστέρια της Τέχνης, μέχρι τη βανδαλισμένη ιστορική του βίλα στην Αγία Παρασκευή, την υποχώρηση στη λήθη και την ανάδυσή του ξανά τα τελευταία πέντε χρόνια, ο Ιόλας αποκτά πλέον το δικό του μνημείο. Δηλαδή μια ιστοσελίδα για τη ζωή του, το έργο του, τις εκθέσεις που διοργάνωσε, τα έργα Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών, με την επιμέλεια της ανιψιάς του Ελένης Κουτσούδη Ιόλα.
«Δεν πουλάω τέχνη. Κάνω τους ανθρώπους να ερωτευθούν τα έργα που λατρεύω», είναι η φράση που σε υποδέχεται με το που θα μπεις στο σάιτ ακούγοντας τη μουσική του Ενρίκο Καρούζο που λάτρευε ο Ιόλας. Νιώθεις σαν να κάνεις έναν προσωπικό διάλογο μαζί του, να σου αφηγείται αυτό που υπήρξε. Ταυτόχρονα όμως η ιστοσελίδα αποτελεί μια κιβωτό γνώσης και εμπειριών τέχνης, μέσα από τις συνεργασίες, τις εκθέσεις, τις φιλίες του Ιόλα όπως παρουσιάζονται – το υλικό θα ανανεώνεται διαρκώς.
Ο Αλέξανδρος Ιόλας Χορεύει © Lena Koutsoudi – Iolas Archive
Η προτροπή του Καβάφη στον έφηβο Ιόλα
Ήταν ο Κωνσταντίνος Καβάφης αυτός που παρακίνησε τον έφηβο Ιόλα να φύγει από την Αλεξάνδρεια που τον έπνιγε και να πάει στην Αθήνα για να ακολουθήσει το όνειρό του, να ασχοληθεί με την Τέχνη και δη με τον χορό. Ο πατέρας του υπήρξε εύπορος βαμβακέμπορος και επιθυμούσε να δει τον γιο του να τον διαδέχεται στην επιχείρηση. Σκέψη αδιανόητη για τον Αλέξανδρο Ιόλα, που το πραγματικό του όνομα ήταν Κωνσταντίνος Κουτσούδης και η ηλικία γέννησής το 1908 – αν και υπάρχουν αναφορές ότι είχε πραγματικά γεννηθεί το 1902.
Στην Αθήνα αμέσως γίνεται μέλος μια παρέας μύθων -ο Παλαμάς, ο Σικελιανός, ο Δημήτρης Μητρόπουλος. «Αύξου αεί» του είπε ο Σικελιανός και αυτό το έκανε ο Ιόλας μότο στη ζωή του που δεν ακολούθησε μια γραμμική πορεία. Εφυγε στο Βερολίνο, μετά στο Παρίσι και ασχολήθηκε με τον χορό, βρέθηκε στις ΗΠΑ, χόρεψε κάνοντας περιοδείες με την Θεοδώρα Ρούζβελτ, εγγονή του Αμερικανού προέδρου, η οποία ήθελε να τον παντρευτεί, αλλά η οικογένειά της δεν της το επέτρεψε. Ήταν γνωστός με το όνομα Jolas Coutsoudis, χόρεψε ακόμα και στη Μetropolitan Opera.
Ο Ιάλος, στις Κάννες, το 1930
Ιόλας όπως ο Ιόλαος, Αλέξανδρος όπως ο στρατηλάτης
Το Ιόλας καθιερώθηκε, το Αλέξανδρος ήρθε να υπογραμμίσει τον ελληνικό μύθο που τον έκανε να αισθάνεται ξεχωριστός. Διαβάζουμε στο iolasofficial.com «Κυρίως όμως ήταν συμβολικό, αφού συνδεόταν με τον Ιόλαο, σημαντικό πρόσωπο της ελληνικής μυθολογίας. Αντίστοιχα, το Αλέξανδρος ήταν ένα ένδοξο όνομα, στενά συνδεδεμένο με τη χώρα στην οποία είχε γεννηθεί».
Ήταν 37 ετών όταν σταμάτησε τον χορό και αμέσως μπήκε στον χώρο των εικαστικών που είχε αρχίσει να τον γοητεύει πριν από περίπου μία δεκαετία, στο Παρίσι, όπου έγινε φίλος με τον Πικάσο, τον Ερνστ, τον Μαγκρίτ. Διαβατήριο για αυτή την επαγγελματική στροφή ήταν το πόσο ερωτοχτυπημένος ένιωσε το 1937 στο Παρίσι, μπροστά σε ένα έργο του Ντε Κίρικο. Ανοίγει την γκαλερί Hugo στη Νέα Υόρκη, στην 55th Street.
Ο Αλέξανδρος και η Ελένη Ιόλα στο σπίτι της Αγίας Παρασκευής © Lena Koutsoudi – Iolas Archive
Το γούστο του είναι συγκλονιστικό. Ο τρόπος να βλέπει και να ερμηνεύει την τέχνη, να την παρουσιάζει πρωτόφαντος για την εποχή του. Η περσόνα του άρτια μελετημένη, θελκτική, μυθιστορηματική – αν ο Ιόλας παρουσιάζει έναν καλλιτέχνη οφείλεις να τον αγοράσεις. Έντονος, εξωστρεφής, δεν διστάζει να εκθειάσει ή να καταρρακώσει καλλιτέχνες δημοσίως. Είχε καταδικάσει χωρίς να μετράει τα λόγια του, τους καλλιτέχνες Balthus και Cy Twombly. Όλοι οι καλλιτέχνες ήθελαν να συνεργαστούν μαζί του, να γίνουν δορυφόροι του πλανήτη Ιόλα.
Ανακάλυψε τον Γουόρχολ στον δρόμο
Λίγα χρόνια αφού άνοιξε την γκαλερί στους 55 δρόμους της Νέας Υόρκης, παρατήρησε ότι κάθε πρωί περνούσε από το πεζοδρόμιο ένας αδύνατος σαν άχυρο νέος που κρατούσε έναν φάκελο και μια τσάντα. Ήταν ο Άντι Γουόρχολ. Κάποια μέρα δεν άντεξε ο Ιόλας και τον σταμάτησε. Τον ρώτησε τη κουβαλάει. «Στην τσάντα έχω το κολατσιό μου. Στον φάκελο σχέδιο για παπούτσια» του απάντησε ο Γουόρχολ που εργαζόταν τότε σε μια βιοτεχνία υποδημάτων.
Ο Ιόλας μελέτησε τα σχέδια, κοίταξε τον Γουόρχολ και του είπε «αυτή είναι η τελευταία φορά που ζωγραφίζεις παπούτσια». Η συνέχεια είναι γνωστή -μάλιστα ο Γουόρχολ έκανε το 1952 μια έκθεση με σχέδια που αναφέρονταν σε αυτή τη συζήτηση και αντίστοιχα κείμενα που έγραψε ο ειδικά ο Τρούμαν Καπότε.
«Μέγας Αλέξανδρος», του Άντι Γουόρχολ, 1982
Η πορεία ήταν εκρηκτική. Διαβάζουμε στην ιστοσελίδα «Αργότερα, συνεργάστηκε με τους Nouveaux Realistes (Niki de Saint Phalle, Jean Tinguely, Martial Raysse κ.ά.), με καλλιτέχνες της Arte Povera (Γιάννης Κουνέλλης, Pino Pascali κ.ά.) και πολλούς άλλους. Το 1954 η γκαλερί επεκτάθηκε και μετονομάστηκε σε Alexander Iolas Inc. Ο Αλέξανδρος Ιόλας αποτέλεσε έναν από τους πρωτοπόρους στην ανάπτυξη ενός «δικτύου» από αίθουσες τέχνης ανά την Ευρώπη, δορυφόρους μιας κεντρικής γκαλερί. Ξεκίνησε από την Γενεύη (1963) και ακολούθησαν οι γκαλερί στο Παρίσι (1964), στο Μιλάνο (1966) -η πρώτη στην 3 Via Rossini που αργότερα μεταφέρθηκε στην 12 Via Manzoni- στη Ζυρίχη, στη Μαδρίτη και στη Ρώμη. Οι τελευταίες τρεις με τη μορφή συνεργασίας. Παράλληλα, προώθησε στο εξωτερικό Έλληνες καλλιτέχνες, όπως τον Χατζηκυριάκο-Γκίκα, τον Βαγή, τον Μόραλη και τον Τσαρούχη. Συνεργάστηκε επίσης με τη νεότερη γενιά Ελλήνων όπως ήταν ο Τσόκλης, ο Παύλος, ο Takis, ο Ακριθάκης, ο Φασιανός, η Μάρα Καρέτσου, ο Γιάννης Μπουτέας, η Μαρίνα Καρέλλα, ο Κώστας Πανιάρας κ.ά.».
Όταν ο Γιόζεφ Μπόις έπαθε εμμονή με τον Ιόλα
Στα χέρια του Ιόλα, ο René Magritte μεταμορφώθηκε από έναν εκκεντρικό Βέλγο ζωγράφο σε παγκοσμίως αναγνωρίσιμο καλλιτέχνη, έγινε brand η υπογραφή του. Ο Γιόζεφ Μπόις έπαθε εμμονή με τον Ιόλα, τον παρακολουθούσε στενά, ήθελε να ξέρει τα πάντα για αυτόν. «Κάθε έκθεση είναι για εμένα σαν την πρεμιέρα μιας παράστασης χορού. Περιμένω το κοινό, κάνω την παράστασή μου, δεν θεωρώ την γκαλερί ως χώρο εμπορίου αλλά ως αμιγώς καλλιτεχνικό. Μια έκθεση πρέπει να είναι ένα μπαλέτο, με σκηνικά από τους Υβ Κλάιν και Μαξ Ερνστ. Ένα σόου όπου το κοινό είναι οι χορευτές και το σκηνικό είναι ζωγραφισμένο από εικαστικούς» έλεγε ο Ιόλας στον ιστορικό Τέχνης Maurice Rheims το 1965.
Ο Αλέξανδρος Ιόλας την δεκαετία των ’60s © Lena Koutsoudi – Iolas Archive
Εν τω μεταξύ, οι ιστορίες για αυτόν αυξάνονταν. Έλεγαν μέχρι ότι η Μάρλεν Ντίτριχ τού ζήτησε να της δώσει μερικές από τις πυκνές μαύρες μπούκλες των μαλλιών του για να φτιάξει ψεύτικες βλεφαρίδες. Κι όμως, πάντα ήθελε να επιστρέψει στην Ελλάδα, ήθελε να στηρίξει την ελληνική τέχνη, να κάνει την Αθήνα κέντρο της δυτικής τέχνης, αρχίζοντας με τη δημιουργία του σπιτιού μουσείου στην Αγία Παρασκευή. Η χούντα είχε πέσει.
Το δείπνο με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή
Σε ένα δείπνο φέρεται να του είπε ο τότε πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής. «Είστε πλούσιος, η χώρα μας είναι φτωχή, θέλω να κάνετε κάτι για αυτό». Και ο Ιόλας απάντησε αμέσως «θα φτιάξω στην Ελλάδα το μεγαλύτερο μουσείο μοντέρνας τέχνης του κόσμου».
Ο Γιάννης Τσαρουχης σε δεξίωση στο σπίτι της Αγίας Παρασκευής © Eleni – Koutsoudi – Iolas archive
Μέρος του ελληνικού Τύπου αποφασίζει να τον… κατασπαράξει, τον κατηγορεί για διοργάνωση οργίων, σαπίλα, ναρκωτικά, αρχαιοκαπηλία ως και παιδεραστία, και προσπαθούν να εμπλέξουν σε αυτό τον Καραμανλή που ήταν φίλος του, τον τέως βασιλιά και άλλες προσωπικότητες. Μπαίνει σε απομόνωση, ακόμα και η καλή του φίλη Μελίνα Μερκούρη, υπουργός Πολιτισμού τότε, απομακρύνεται.
«Όταν ήταν ακόμα εν ζωή, με πρωτοβουλία του Κώστα Γαβρά, υπήρξε από το εξωτερικό μια προσπάθεια υπεράσπισης του Ιόλα, την οποία συνυπέγραψαν πολλές διεθνείς προσωπικότητες, ανάμεσά τους και η βυζαντινολόγος-ιστορικός Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, ο Τσαρούχης και ο Χατζιδάκις. Το 1984 πραγματοποίησε τη δωρεά 47 έργων σύγχρονης τέχνης από την προσωπική του συλλογή στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Το 1987 ο Αλέξανδρος Ιόλας απεβίωσε, σε νοσοκομείο της Νέας Υόρκης, νικημένος από τη νόσο του AIDS».
Το σπίτι μετά τον θάνατό του / Andy Warhol room © Greek Style 1988 Gilles de Chabaneix
Η Συλλογή Αλέξανδρου Ιόλα (Σ.Α.Ι.)
Η Συλλογή του Αλέξανδρου Ιόλα αποτελούνταν από περίπου 1.200 έργα τέχνης και αρχαιότητες, διαβάζουμε στην ιστοσελίδα του. Από το 1966 ο Ιόλας ήταν αναγνωρισμένος συλλέκτης αρχαιοτήτων ύστερα από απόφαση του ΚΑΣ βάσει εισήγησης της Υπηρεσίας Αρχαιοπωλείων και Ιδιωτικών Συλλογών. Όταν πέθανε, η συλλογή των αρχαίων περιελάβανε 854 αντικείμενα. Αδιαμφισβήτητα ήταν μια αξιοθαύμαστη συλλογή με σημαντικά κομμάτια. Ελληνικές και ρωμαϊκές αρχαιότητες γειτνίαζαν με βυζαντινές εικόνες. Επιπροσθέτως, περιείχε 195 έργα μοντέρνας τέχνης – έργα των Andy Warhol, Pablo Picasso, Max Ernst, Niki de Saint Phalle, Lalanne, Roberto Matta, René Magritte, Victor Brauner κ.ά. Φυσικά, δεν έλειπαν και Έλληνες καλλιτέχνες, όπως ο Takis (Παναγιώτης Βασιλάκης), ο Κώστας Τσόκλης, η Μαρίνα Καρέλλα, ο Κώστας Πανιάρας κ.ά. Υπήρχαν και 30 έπιπλα και 82 διακοσμητικά.
